Z prof. dr. hab. n. med. Krzysztofem Tomasiewiczem, kierownikiem Kliniki Chorób Zakaźnych i Hepatologii USK 1 w Lublinie, prezesem Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, rozmawia Anna Augustowska.

• Chciałabym zacząć od pytania, które mnie intryguje: Czy osoba, która nigdy nie chorowała na ospę wietrzną, może w dojrzałym wieku zachorować na półpasiec?

Aby rozwinął się półpasiec, musi dojść do zakażenia latentnego wirusa ospy wietrznej i półpaśca (Varicella zoster virus, VZV) w orga Zatem u osoby, która nigdy nie była zakażona takim wirusem, nie może się rozwinąć półpasiec. Oczywiście, do zarażenia może dojść w różnym wieku, ale zawsze objawem pierwotnej infekcji będzie ospa wietrzna. Inną kwestią są zakażenia przebiegające subklinicznie, a więc bez rozwoju typowych objawów, wysypki, albo z pojedynczymi wykwitami, które mogą zostać przeoczone, niezdiagnozowane, i w takim przypadku dana osoba nie podaje przebycia ospy wietrznej, a do zakażenia w przeszłości doszło.

• Jak długo utrzymuje się odporność po przechorowaniu ospy wietrznej lub po zaszczepieniu się w dzieciństwie?

Na ospę wietrzną zazwyczaj chorujemy raz w życiu, w czasie infekcji pierwotnej, a więc taka odporność rozumiana w sensie tej jednostki chorobowej utrzymuje się przez całe życie, natomiast nie jest to odporność przeciwwirusowa, bo wirus pozostaje w organizmie. Znane są przypadki nawrotowej ospy wietrznej, zwłaszcza u pacjentów immunoniekompetentnych, kiedy obraz chorobowy, zwłaszcza zmiany skórne, są typowe dla ospy wietrznej (mniejsze, rozsiane wykwity), zawsze wymagający różnicowania z uogólnionym półpaścem (obecność dolegliwości bólowych przemawia za półpaścem). W literaturze dostępne są też opisy przypadków nawrotowej ospy wietrznej również u osób bez zaburzeń odporności, ale trzeba to traktować jako wyjątki od zasady i kazuistykę.

• Czym właściwie jest półpasiec?

To rzeczywiście wyjątkowa choroba. Choć należy do grupy chorób zakaźnych, jej rozwój nie wynika z nowego zakażenia, a z reaktywacji wirusa, który już wcześniej zainfekował organizm – wirusa ospy wietrznej i półpaśca, czyli varicella zoster virus (VZV). Przy pierwszym kontakcie z tym patogenem chorujemy na ospę wietrzną. Po jej ustąpieniu wirus nie znika – pozostaje w organizmie w stanie uśpienia i może się uaktywnić ponownie wiele lat później, właśnie pod postacią półpaśca.

Główną przyczyną reaktywacji wirusa jest osłabienie układu odpornościowego – czasem wystarczy łagodniejsze obniżenie odporności, np. w czasie ciąży. Najczęściej jednak półpasiec rozwija się u osób starszych lub u pacjentów z chorobami przewlekłymi wpływającymi na obniżenie odporności.

• Jakie objawy mogą świadczyć o półpaścu?

Pierwszym i najbardziej charakterystycznym symptomem jest ból zlokalizowany najczęściej po jednej stronie ciała, w obrębie tzw. dermatomu, czyli obszaru skóry unerwionego przez jeden nerw. Ból może przypominać pieczenie, kłucie, uczucie gorąca. Zazwyczaj półpasiec obejmuje okolice międzyżebrowe, tułów lub kończyny dolne. Występują też inne, wcale nie takie rzadkie formy, np. półpasiec oczny czy uszny. Po kilku dniach bólu pojawia się charakterystyczna wysypka – pęcherzyki wypełnione płynem, które z czasem przysychają i mogą tworzyć strupy. W przypadku nadkażenia bakteryjnego zmiany skórne mogą się zaostrzać i prowadzić do powikłań, a nawet pozostawić blizny. Zmiany są na tyle charakterystyczne, że doświadczony lekarz szybko rozpozna chorobę. Problem zaczyna się wtedy, gdy pojawiają się powikłania.

• Powikłania mogą być naprawdę groźne…

Rzeczywiście. Półpasiec to nie tylko wysypka i ból. Jednym z najczęstszych i najbardziej uciążliwych powikłań jest neuralgia popółpaścowa – silny, przewlekły ból, który potrafi utrzymywać się przez wiele miesięcy po ustąpieniu zmian skórnych. Najczęściej dotyczy osób starszych, ale nie tylko. Ten rodzaj bólu jest trudny do zniesienia, niekiedy wpływa także na kondycję psychiczną pacjenta i może doprowadzić nawet do depresji.

W cięższych przypadkach mogą się pojawić takie powikłania, jak: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, trwałe uszkodzenia nerwów czy trwałe zmiany skórne. W przypadku półpaśca ocznego istnieje ryzyko zajęcia rogówki, co może prowadzić do zaburzeń widzenia, a nawet do ślepoty. Dlatego w takich przypadkach niezbędna jest szybka konsultacja okulistyczna.

• Jak wielu osób dotyka półpasiec?

Choć nie każda infekcja zostaje oficjalnie zarejestrowana, szacuje się, że półpasiec dotyka w Polsce ponad 100 tys. osób rocznie. Im starsza populacja, tym ryzyko bardziej wzrasta. Co ciekawe, choć półpasiec jest chorobą zakaźną, nie ma obowiązku jej zgłaszania do sanepidu, przez co rzeczywista liczba przypadków może być znacznie większa.

• Dziś dysponujemy nowoczesnym i bardzo skutecznym szczepieniem. Kto powinien się zaszczepić?

Rekomendacje są jasne. Szczepienie zaleca się wszystkim osobom powyżej 50. roku życia, ale również dorosłym między 18. a 50. rokiem życia, jeśli zmagają się z chorobami przewlekłymi, zwłaszcza tymi osłabiającymi układ odpornościowy. To właśnie u tych pacjentów półpasiec może mieć najcięższy przebieg.

Warto korzystać z tej możliwości, bo ryzyko wystąpienia półpaśca w tych grupach wzrasta nie kilka, ale nawet kilkadziesiąt razy. To nie tylko kwestia samego zakażenia, które może być bardzo bolesne i uciążliwe. W przypadku osób z chorobą przewlekłą półpasiec często utrudnia leczenie schorzenia podstawowego. U pacjentów onkologicznych bywa powodem wstrzymania chemioterapii, ponieważ wielu leków nie można podawać w trakcie infekcji. W takiej sytuacji ryzykujemy więc podwójnie – nie tylko zdrowiem w kontekście półpaśca, lecz także skutecznością terapii w chorobie, która często zagraża życiu.

• Jak długo działa szczepionka?

Mamy bardzo dobre wieści. Obserwacje trwają już ponad dekadę i jasno pokazują, że ochrona utrzymuje się na poziomie nawet 88-90% przez co najmniej 11 lat. To oznacza, że nie jest to szczepienie sezonowe czy jednoroczne. Zapewnia długoterminowe bezpieczeństwo.

Co jeszcze ważne, przebycie półpaśca, niestety, nie daje odporności na daleką przyszłość. Ryzyko nawrotu pozostaje, dlatego eksperci zalecają szczepienie również tym, którzy już przeszli półpasiec. Trzeba po prostu odczekać do momentu, aż objawy całkowicie ustąpią i wtedy można się zaszczepić.

• Obawy budzi podejrzenie związku między półpaścem a rozwojem demencji.

Badania prowadzone m.in. w Walii sugerują, że przebycie półpaśca może zwiększać ryzyko otępienia w starszym wieku. Choć potrzebujemy jeszcze mocnych naukowych dowodów, to nie ma wątpliwości, że istnieje związek między infekcjami a zaburzeniami poznawczymi. I że warto się przyglądać tej zależności coraz uważniej. Tak czy inaczej, szczepić się zawsze warto.

W szczepieniach nie chodzi tylko o liczby. Chodzi o to, żeby starsi, przewlekle chorzy pacjenci mogli bezpiecznie funkcjonować i bez przeszkód leczyć swoje podstawowe schorzenia. A szczepionka przeciwko półpaścowi jest dziś jednym z najskuteczniejszych narzędzi, które temu służą.

• Czy można za jednym razem zaszczepić się przeciwko krztuścowi i półpaścowi, czy lepiej zrobić odstęp?

Obie szczepionki można przyjąć jednoczasowo, szczepionka przeciwko półpaścowi jest szczepionką rekombinowaną, inaktywowaną i może być bezpiecznie podawana z innymi szczepionkami.