Doktor Zygmunt Klukowski – niezwykły lekarz ziemi lubelskiej
Konferencja naukowa poświęcona dokonaniom Doktora ze Szczebrzeszyna, czyli nietuzinkowej postaci Zygmunta Klukowskiego, zakończyła jesienią trwający w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL rok pod Jego patronatem.
W październiku br. odbyła się konferencja naukowa Zygmunt Klukowski (1885-1957). Człowiek wobec historii. Historia człowieka. Wygłoszono na niej 16 odczytów i wyświetlono film pt. Doktor Zygmunt Klukowski. Anatomia wolności. Ukazano też kolejne ciekawe aspekty z życia Doktora (m.in.: światopogląd religijny Doktora, wychowanie prozdrowotne dzieci szkolnych i jego zaangażowanie w ruchu bibliofilskim). Zygmunt Klukowski urodził się 23 stycznia 1885 r. w Odessie. Wpływ ojca (magistra farmacji) sprawił, że młody Zygmunt postanowił zostać lekarzem. Po ukończeniu studiów w 1911 r. podjął pracę w dobrach radziwiłłowskich w Nieświeżu. Jako lekarz był na frontach I wojny światowej, wojny 1920 r. oraz podczas kampanii wrześniowej 1939 r. W 1919 r. osiadł w Szczebrzeszynie. Zorganizował tam dobrze funkcjonujący ośrodek zdrowia. Cieszył się dużym szacunkiem w miejscowym społeczeństwie, jednakową opieką otaczał zarówno osoby z miejscowej elity, jak i chłopów oraz robotników z okolicznych folwarków i z Cukrowni w Klemensowie. Z jego porad chętnie korzystali miejscowi Żydzi. Podczas okupacji był zaufanym lekarzem oddziałów partyzanckich. Posiadał duże umiejętności pracy konspiracyjnej. Osobiście leczył w szpitalu chorych partyzantów, dostarczał oddziałom leśnym leki i opatrunki, a także szkolił partyzanckie służby sanitarne. Wielokrotnie był aresztowany przez UB. W lipcu 1952 r. skazano go na 10 lat pozbawienia wolności. W czasie pobytu w więzieniu (1952-1954) pracował jako lekarz, niosąc uwięzionym pomoc medyczną. W 1954 r. został zwolniony ze względu na zły stan zdrowia, a w 1956 r. zrehabilitowany. Zmarł w Szczebrzeszynie 23 listopada 1959 r. i został pochowany na miejscowym cmentarzu.
Był kolekcjonerem i organizatorem ruchu bibliofilskiego na Zamojszczyźnie, a także drukarzem amatorem. Miał dużą bibliotekę przekraczającą 9 tys. woluminów. Szczycił się, że posiada księgozbiór dotyczący historii Zamojszczyzny. Mieściło się w nim ponad 100 starych druków wydawanych przez Akademię Zamojską oraz wiele druków bibliofilskich. W 1923 r. był inicjatorem i prezesem Zamojskiego Koła Miłośników Książki. Był także kolekcjonerem ekslibrisów. Jego zbiór liczył ponad 6 tys. tych znaków książkowych.
Posiadał własne ekslibrysy. Dwa z nich są o treści medycznej. Pierwszy (z 1922 r.) przedstawiał eskulapa wokół pustej miski, sowę na opasłych foliałach oraz rozwinięty w części dokument pergaminowy. Drugi (z 1925 r.) ukazywał leżącego na dłoni noworodka. Klukowski był współorganizatorem bibliofilskich zjazdów, na których wygłaszał ciekawe referaty, m.in.: O książce brzydkiej i pięknej, Druki zamojskie XVI-XIX w., Ze wzruszeń i wrażeń bibliofila.
Namiętnie gromadził pamiętniki (posiadał ich ponad 2,5 tys.), które zachłannie czytał, a także sam pisał. Od pierwszych dni okupacji Klukowski prowadził osobisty dziennik, rejestrując skrupulatnie wydarzenia dotyczące zbrodni niemieckich na Zamojszczyźnie. Zgromadził znaczny zbiór dokumentów i relacji dotyczących tych wydarzeń.
Zostały one wydane pod jego redakcją w latach 1945-1947 w kilkutomowym Wydawnictwie Materiałów do Dziejów Zamojszczyzny w latach Wojny 1939-1944. Prace te zwróciły uwagę opinii publicznej. W 1947 r. Doktor został zaproszony do przedstawienia tematu wysiedlania mieszkańców Zamojszczyzny przez Niemców przed Trybunałem Międzynarodowym w Norymberdze. Jego osobisty dziennik ukazał się dopiero w 1958 r., a rok później – drugie wydanie Dziennika z lat okupacji. Przed śmiercią Klukowski przekazał osobiście część swoich materiałów do Biblioteki Uniwersyteckiej KUL i do Głównej Biblioteki Lekarskiej. Po jego śmierci pozostałą część kolekcji zakupił KUL od wdowy doktora. Pamiętniki Zygmunta Klukowskiego dotyczące okresu wojny zostały wpisane w 2024 r. na Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć Świata”.
Marian Butkiewicz
Film Dr Zygmunt Klukowski Anatomia wolności jest dostępny pod tym linkiem: https://youtube.com/watch?v=QJIbdV_I-ig